อนุรุทฺธตฺเถโรปิ ภควตา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ทิพฺพจกฺขุกานํ ยทิทํ อนุรุทฺโธ’’ติ (อ. นิ. 1.192) ทิพฺพจกฺขุเกสุ เอตทคฺเค ฐปิโตฯ อิติ นํ ‘‘ทิพฺพจกฺขุสฺส ปริกมฺมํ อานิสํสํ อุปกฺกิเลสํ ปุจฺฉิสฺสามา’’ติ ทิพฺพจกฺขุกาว ปริวาเรนฺติฯ โสปิ เตสํ ตเถว ปุจฺฉิตปุจฺฉิตํ กเถติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺเพ โข เอเต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ทิพฺพจกฺขุกา’’ติฯ

ปุณฺณตฺเถโรปิ ภควตา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมกถิกานํ ยทิทํ ปุณฺโณ มนฺตาณิปุตฺโต’’ติ (อ. นิ. 1.196) ธมฺมกถิเกสุ เอตทคฺเค ฐปิโตฯ อิติ นํ ‘‘ธมฺมกถาย สงฺเขปวิตฺถารคมฺภีรุตฺตานวิจิตฺรกถาทีสุ ตํ ตํ อาการํ ปุจฺฉิสฺสามา’’ติ ธมฺมกถิกาว ปริวาเรนฺติฯ โสปิ เตสํ ‘‘อาวุโส, ธมฺมกถิเกน นาม อาทิโต ปริสํ วณฺเณตุํ วฏฺฏติ, มชฺเฌ สุญฺญตํ ปกาเสตุํ, อนฺเต จตุสจฺจวเสน กูฏํ คณฺหิตุ’’นฺติ เอวํ ตํ ตํ ธมฺมกถานยํ อาจิกฺขติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺเพ โข เอเต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ธมฺมกถิกา’’ติฯ

อุปาลิตฺเถโรปิ ภควตา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ วินยธรานํ ยทิทํ อุปาลี’’ติ (อ. นิ. 1.228) วินยธเรสุ เอตทคฺเค ฐปิโตฯ อิติ นํ ‘‘ครุกลหุกํ สเตกิจฺฉอเตกิจฺฉํ อาปตฺตานาปตฺติํ ปุจฺฉิสฺสามา’’ติ วินยธราว ปริวาเรนฺติฯ โสปิ เตสํ ปุจฺฉิตปุจฺฉิตํ ตเถว กเถติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺเพ โข เอเต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู วินยธรา’’ติฯ

อานนฺทตฺเถโรปิ ภควตา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ พหุสฺสุตานํ ยทิทํ อานนฺโท’’ติ (อ. นิ. 1.223) พหุสฺสุเตสุ เอตทคฺเค ฐปิโตฯ อิติ นํ ‘‘ทสวิธํ พฺยญฺชนพุทฺธิํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ อนุสนฺธิํ ปุพฺพาปรํ ปุจฺฉิสฺสามา’’ติ พหุสฺสุตาว ปริวาเรนฺติฯ โสปิ เตสํ ‘‘อิทํ เอวํ วตฺตพฺพํ, อิทํ เอวํ คเหตพฺพ’’นฺติ สพฺพํ กเถติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺเพ โข เอเต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู พหุสฺสุตา’’ติฯ

เทวทตฺโต ปน ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต, เตน นํ ‘‘กุลสงฺคณฺหนปริหารํ นานปฺปการกํ โกหญฺญตํ ปุจฺฉิสฺสามา’’ติ ปาปิจฺฉาว ปริวาเรนฺติฯ โสปิ เตสํ ตํ ตํ นิยามํ อาจิกฺขติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺเพ โข เอเต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ปาปิจฺฉา’’ติฯ

กสฺมา ปเนเต อวิทูเร จงฺกมิํสูติฯ ‘‘เทวทตฺโต สตฺถริ ปทุฏฺฐจิตฺโต อนตฺถมฺปิ กาตุํ อุปกฺกเมยฺยา’’ติ อารกฺขคฺคหณตฺถํฯ อถ เทวทตฺโต กสฺมา จงฺกมีติ? ‘‘อการโก อยํ, ยทิ การโก ภเวยฺย, น อิธ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ อตฺตโน กตโทสปฏิจฺฉาทนตฺถํฯ กิํ ปน เทวทตฺโต ภควโต อนตฺถํ กาตุํ สมตฺโถ, ภควโต วา อารกฺขกิจฺจํ อตฺถีติ? นตฺถิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อฏฺฐานเมตํ, อานนฺท, อนวกาโส, ยํ ตถาคโต ปรูปกฺกเมน ปรินิพฺพาเยยฺยา’’ติ (จูฬว. 341)ฯ ภิกฺขู ปน สตฺถริ คารเวน อาคตาฯ เตเนว ภควา เอวํ วตฺวา ‘‘วิสฺสชฺเชหิ, อานนฺท, ภิกฺขุสงฺฆ’’นฺติ วิสฺสชฺชาเปสิฯ ปญฺจมํฯ

6. สคาถาสุตฺตวณฺณนา

[100] ฉฏฺเฐ คูโถ คูเถน สํสนฺทติ สเมตีติ สมุทฺทนฺตเร ชนปทนฺตเร จกฺกวาฬนฺตเร ฐิโตปิ วณฺเณนปิ คนฺเธนปิ รเสนปิ นานตฺตํ อนุปคจฺฉนฺโต สํสนฺทติ สเมติ, เอกสทิโสว โหติ นิรนฺตโรฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปน อนิฏฺฐอุปมา หีนชฺฌาสยานํ หีนอชฺฌาสยสฺส สริกฺขภาวทสฺสนตฺถํ อาหฏา, ขีราทิวิสิฏฺโฐปมา กลฺยาณชฺฌาสยานํ อชฺฌาสยสฺส สริกฺขภาวทสฺสนตฺถํฯ

สํสคฺคาติ ทสฺสนสวนสํสคฺคาทิวตฺถุเกน ตณฺหาสฺเนเหนฯ วนโถ ชาโตติ กิเลสวนํ ชาตํ ฯ อสํสคฺเคน ฉิชฺชตีติ เอกโต ฐานนิสชฺชาทีนิ อกโรนฺตสฺส อสํสคฺเคน อทสฺสเนน ฉิชฺชติฯ สาธุชีวีติ ปริสุทฺธชีวิตํ ชีวมาโนฯ สหาวเสติ สหวาสํ วเสยฺยฯ ฉฏฺฐํฯ

7. อสฺสทฺธสํสนฺทนสุตฺตวณฺณนา

[101] สตฺตเม อสฺสทฺธา อสฺสทฺเธหีติอาทีสุ พุทฺเธ วา ธมฺเม วา สงฺเฆ วา สทฺธาวิรหิตา นิโรชา นิรสา ปุคฺคลา สมุทฺทสฺส โอริมตีเร ฐิตา ปาริมตีเรปิ ฐิเตหิ อสฺสทฺเธหิ สทฺธิํ ตาย อสฺสทฺธตาย เอกสทิสา นิรนฺตรา โหนฺติฯ ตถา อหิริกา ภินฺนมริยาทา อลชฺชิปุคฺคลา อหิริเกหิ, อโนตฺตปฺปิโน ปาปกิริยาย อภายมานา อโนตฺตปฺปีหิ, อปฺปสฺสุตา สุตวิรหิตา อปฺปสฺสุเตหิ, กุสีตา อาลสิยปุคฺคลา กุสีเตหิ, มุฏฺฐสฺสติโน ภตฺตนิกฺขิตฺตกากมํสนิกฺขิตฺตสิงฺคาลสทิสา มุฏฺฐสฺสตีหิ, ทุปฺปญฺญา ขนฺธาทิปริจฺเฉทิกาย ปญฺญาย อภาเวน นิปฺปญฺญา ตาทิเสเหว ทุปฺปญฺเญหิ, สทฺธาสมฺปนฺนา เจติยวนฺทนาทิกิจฺจปสุตา สทฺเธหิ, หิริมนา ลชฺชิปุคฺคลา หิริมเนหิ, โอตฺตปฺปิโน ปาปภีรุกา โอตฺตปฺปีหิ, พหุสฺสุตา สุตธรา อาคมธรา ตนฺติปาลกา วํสานุรกฺขกา พหุสฺสุเตหิ, อารทฺธวีริยา ปริปุณฺณปรกฺกมา อารทฺธวีริเยหิ, อุปฏฺฐิตสฺสตี สพฺพกิจฺจปริคฺคาหิกาย สติยา สมนฺนาคตา อุปฏฺฐิตสฺสตีหิ, ปญฺญวนฺโต มหาปญฺเญหิ วชิรูปมญาเณหิ ปญฺญวนฺเตหิ สทฺธิํ ทูเร ฐิตาปิ ตาย ปญฺญาสมฺปตฺติยา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติฯ สตฺตมํฯ

8-12. อสฺสทฺธมูลกสุตฺตาทิวณฺณนา

[102-106] อฏฺฐมาทีนิ เตเยว อสฺสทฺธาทิธมฺเม ติกวเสน กตฺวา เทสิตานิฯ ตตฺถ อฏฺฐเม อสฺสทฺธาทิมูลกา กณฺหปกฺขสุกฺกปกฺขวเสน ปญฺจ ติกา วุตฺตา, นวเม อหิริกมูลกา จตฺตาโรฯ ทสเม อโนตฺตปฺปมูลกา ตโย, เอกาทสเม อปฺปสฺสุตมูลกา ทฺเว, ทฺวาทสเม กุสีตมูลโก เอโก ติโก วุตฺโตติ สพฺเพปิ ปญฺจสุ สุตฺตนฺเตสุ ปนฺนรส ติกา โหนฺติฯ ปนฺนรส เจเต สุตฺตนฺตาติปิ วทนฺติฯ อยํ ติกเปยฺยาโล นามฯ อฏฺฐมาทีนิฯ

ทุติโย วคฺโคฯ

3. กมฺมปถวคฺโค

1-2. อสมาหิตสุตฺตาทิวณฺณนา

[107-108] อิโต ปเรสุ ปฐมํ อสฺสทฺธาทิปญฺจกวเสน วุตฺตํ, ตถา ทุติยํฯ ปฐเม ปน อสมาหิตปทํ จตุตฺถํ, ทุติเย ทุสฺสีลปทํฯ เอวํ วุจฺจมาเน พุชฺฌนกปุคฺคลานํ อชฺฌาสเยน หิ เอตานิ วุตฺตานิฯ เอตฺถ อสมาหิตาติ อุปจารปฺปนาสมาธิรหิตาฯ ทุสฺสีลาติ นิสฺสีลาฯ ปฐมทุติยานิฯ

3-5. ปญฺจสิกฺขาปทสุตฺตาทิวณฺณนา

[109-111] ตติยํ ปญฺจกมฺมปถวเสน พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน วุตฺตํ, จตุตฺถํ สตฺตกมฺมปถวเสน, ปญฺจมํ ทสกมฺมปถวเสนฯ ตตฺถ ตติเย สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺฐายิโนติ สุราเมรยสงฺขาตํ มชฺชํ ยาย ปมาทเจตนาย ปิวนฺติ, สา ‘‘สุราเมรยมชฺชปฺปมาโท’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมิํ ติฏฺฐนฺตีติ สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺฐายิโนฯ อยํ ตาเวตฺถ อสาธารณปทสฺส อตฺโถฯ

ปญฺจเม ปาณํ อติปาเตนฺตีติ ปาณาติปาติโน, ปาณฆาติกาติ อตฺโถฯ อทินฺนํ อาทิยนฺตีติ อทินฺนาทายิโน, ปรสฺสหาริโนติ อตฺโถฯ วตฺถุกาเมสุ กิเลสกาเมน มิจฺฉา จรนฺตีติ กาเมสุมิจฺฉาจาริโนฯ มุสา วทนฺตีติ มุสาวาทิโน , ปเรสํ อตฺถภญฺชกํ ตุจฺฉํ อลิกํ วาจํ ภาสิตาโรติ อตฺโถฯ ปิสุณา วาจา เอเตสนฺติ ปิสุณวาจาฯ มมฺมจฺเฉทิกา ผรุสา วาจา เอเตสนฺติ ผรุสวาจาฯ สมฺผํ นิรตฺถกํ วจนํ ปลปนฺตีติ สมฺผปฺปลาปิโนฯ อภิชฺฌายนฺตีติ อภิชฺฌาลุโน, ปรภณฺเฑ ลุพฺภนสีลาติ อตฺโถฯ พฺยาปนฺนํ ปูติภูตํ จิตฺตเมเตสนฺติ พฺยาปนฺนจิตฺตาฯ มิจฺฉา ปาปิกา วิญฺญุครหิตา เอเตสํ ทิฏฺฐีติ มิจฺฉาทิฏฺฐิกา, กมฺมปถปริยาปนฺนาย ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิวตฺถุกาย มิจฺฉตฺตปริยาปนฺนาย อนิยฺยานิกทิฏฺฐิยา สมนฺนาคตาติ อตฺโถฯ สมฺมา โสภนา วิญฺญุปสตฺถา เอเตสํ ทิฏฺฐีติ สมฺมาทิฏฺฐิกา, กมฺมปถปริยาปนฺนาย ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิกาย กมฺมสฺสกตทิฏฺฐิยา สมฺมตฺตปริยาปนฺนาย มคฺคทิฏฺฐิยา จ สมนฺนาคตาติ อตฺโถฯ อิทํ ตาเวตฺถ อนุตฺตานานํ ปทานํ ปทวณฺณนามตฺตํฯ

โย ปน เตสํ ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ กาเมสุมิจฺฉาจาโร มุสาวาโท ปิสุณวาจา ผรุสวาจา สมฺผปฺปลาโป อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺฐีติ กณฺหปกฺเข ทสวิโธ อตฺโถ โหติฯ ตตฺถ ปาณสฺส อติปาโต ปาณาติปาโต, ปาณวโธ ปาณฆาโตติ วุตฺตํ โหติฯ ปาโณติ เจตฺถ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํฯ ตสฺมิํ ปน ปาเณ ปาณสญฺญิโน ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา กายวจีทฺวารานํ อญฺญตรทฺวารปฺปวตฺตา วธกเจตนา ปาณาติปาโตฯ โส คุณวิรหิเตสุ ติรจฺฉานคตาทีสุ ปาเณสุ ขุทฺทเก ปาเณ อปฺปสาวชฺโช, มหาสรีเร มหาสาวชฺโชฯ